Khám phá thế giới của cá đuối – Loài cá “không xương sống”

• Tác giả Nguyễn Ánh
• 2024.06.25

Thế giới đại dương bao la ẩn chứa vô số điều kỳ diệu, và một trong số đó chính là những chú cá đuối đầy kiêu hãnh. Loài cá này sở hữu thân hình dẹt mỏng, đuôi dài và khả năng di chuyển uyển chuyển dưới nước, khiến chúng được ví như những “chim bay” trong đại dương.

Với vẻ ngoài độc đáo và những đặc điểm sinh học thú vị, cá đuối luôn là chủ đề thu hút sự quan tâm của giới khoa học và những người yêu thích khám phá thiên nhiên. Bài viết này sẽ đưa bạn đến với hành trình tìm hiểu về thế giới bí ẩn của cá đuối, từ những kiến thức cơ bản về phân loại, hình thái, cho đến tập tính sinh sống, môi trường sống và vai trò của chúng trong hệ sinh thái.

Đặc điểm hình thái của cá đuối

Cá đuối với thân hình dẹt, hình đĩa cùng những đường cong mềm mại, là một trong những cư dân độc đáo của đại dương. Nổi bật với kích thước đa dạng, từ vài cm đến hơn 6 mét, cá đuối dễ dàng thu hút sự chú ý bởi khả năng di chuyển linh hoạt và ẩn náu tinh vi dưới đáy biển.

Thay vì xương cứng, bộ khung của cá đuối được cấu tạo từ sụn mềm dẻo dai, giúp chúng uốn lượn nhẹ nhàng trong nước. Da cá đuối có thể nhẵn mịn hoặc phủ gai nhọn, vảy cứng, tùy thuộc vào loài, đóng vai trò bảo vệ và hỗ trợ ngụy trang. 

Miệng của chúng nằm ở mặt bụng, thích nghi để hút thức ăn từ đáy biển. Khe thở nằm ở phía sau mang, giúp cá đuối hô hấp dưới nước. Mắt cá đuối nằm ở mặt lưng, giúp chúng quan sát xung quanh và phát hiện con mồi. Đuôi cá đuối ngắn và mảnh, có vai trò trong việc điều hướng và giữ thăng bằng khi bơi.

Một số loài cá đuối còn sở hữu những đặc điểm nổi bật riêng, như chiếc đuôi gai nhọn chứa nọc độc ở cá đuối gai độc hay khả năng tạo ra điện trường mạnh để tấn công và tự vệ ở cá đuối điện.

Với những đặc điểm hình thái độc đáo và khả năng thích nghi tuyệt vời, cá đuối đã trở thành một phần không thể thiếu trong hệ sinh thái biển. 

Phân loại cá đuối

Cá đuối là một nhóm cá sụn đa dạng với hơn 600 loài, nổi tiếng với thân hình dẹt, phẳng và chiếc đuôi dài đặc trưng. Chúng được chia thành hai nhóm chính dựa trên đặc điểm gai đuôi: cá đuối gai và cá đuối trơn.

Cá đuối gai sở hữu vũ khí lợi hại là chiếc đuôi có gai độc, giúp chúng tự vệ chống lại kẻ thù và săn mồi hiệu quả. Nọc độc từ gai có thể gây ra đau đớn dữ dội, sưng tấy, tê liệt và thậm chí tử vong trong một số trường hợp.

Cá đuối gai phổ biến nhất là cá đuối gai (Dasyatis) và cá đuối điện (Torpedo nobili) với khả năng tạo ra điện trường mạnh.

Đối lập với cá đuối gai, cá đuối trơn không có gai độc. Chúng có kích thước đa dạng, từ cá đuối nhỏ chỉ vài cm đến cá đuối khổng lồ Manta có sải cánh lên đến 7m. Cá đuối trơn di chuyển chậm rãi và ăn sinh vật phù du, cá nhỏ và động vật giáp xác.

Một số loài sở hữu bộ da dày với nhiều đốm hoặc hoa văn độc đáo, thu hút sự chú ý của các nhà nghiên cứu và du khách. Cá đuối Manta (Manta birostris) là đại diện tiêu biểu cho nhóm cá đuối trơn, nổi tiếng với trí thông minh và tính hiền lành.

Cá đuối ngựa (Mobula japonica) cũng là một loài cá đuối di cư dài, thường được nhìn thấy nhảy ra khỏi mặt nước một cách ngoạn mục.

Ngoài hai nhóm chính này, còn có một số nhóm cá đuối khác ít phổ biến hơn như cá đuối dơi với vây ngực dài, nhọn giống cánh dơi và cá đuối cưa sở hữu chiếc mõm dài, phẳng với nhiều răng cưa sắc nhọn.

Mỗi nhóm cá đuối đều mang những đặc điểm và khả năng thích nghi riêng biệt, góp phần tạo nên sự đa dạng và phong phú cho hệ sinh thái đại dương.

Môi trường sống của cá đuối

Cá đuối là một nhóm cá biển đa dạng với hơn 600 loài, phân bố rộng khắp các vùng biển nhiệt đới và ôn đới trên thế giới. Chúng nổi tiếng với thân hình dẹt, phẳng và chiếc đuôi dài, độc đáo.

Môi trường sống của cá đuối vô cùng phong phú, trải dài từ những rạn san hô rực rỡ đến đáy biển sâu thẳm, thậm chí cả ở một số khu vực nước ngọt.

Phân bố theo khu vực địa lý

• Vùng nước ven bờ: Hầu hết các loài cá đuối sinh sống ở khu vực nước ven bờ, nơi có nguồn thức ăn dồi dào và đa dạng. Chúng thường được tìm thấy ở các vùng đáy cát, bùn hoặc san hô, nơi chúng có thể ẩn mình vào lớp cát hoặc ẩn náu giữa các rạn san hô.
• Vùng biển khơi: Một số loài cá đuối, như cá đuối ó (Manta birostris) và cá đuối manta khổng lồ (Mobula birostris), có khả năng di chuyển quãng đường dài và sinh sống ở vùng biển khơi. Chúng có thể được tìm thấy ở các vùng nước ấm áp, nơi có nguồn thức ăn phù du phong phú.
• Vùng biển sâu: Một số ít loài cá đuối, như cá đuối ma (Gurgesiella atlantica) và cá đuối mũi nhọn (Raja nasuta), có khả năng thích nghi với môi trường sống ở độ sâu lên đến 3.000 mét. Chúng có cơ thể mập mạp, da dày và mắt lớn giúp chúng nhìn trong bóng tối.
• Nước ngọt: Một số loài cá đuối, như cá đuối sông Mekong (Himantura polylepis) và cá đuối dơi (Myliobatis californica), Chúng có khả năng thích nghi tốt với môi trường nước ngọt. Chúng có thể được tìm thấy ở các con sông, hồ và cửa sông.

Khả năng thích nghi với môi trường đáy biển

Cá đuối sở hữu nhiều đặc điểm thích nghi giúp chúng sinh sống và di chuyển hiệu quả trên đáy biển.

• Thân hình dẹt: Thân hình dẹt giúp cá đuối di chuyển dễ dàng trong nước và ẩn náu khỏi kẻ thù.
• Vây ngực lớn: Vây ngực lớn giúp cá đuối bơi lội và điều hướng trong nước.
• Miệng nằm ở mặt bụng: Miệng nằm ở mặt bụng giúp cá đuối ăn thức ăn trên đáy biển.
• Da dày: Da dày giúp cá đuối bảo vệ bản thân khỏi các tác nhân gây hại như trầy xước và nhiễm trùng.
• Khả năng cảm nhận điện trường: Một số loài cá đuối có khả năng cảm nhận điện trường, giúp chúng định vị con mồi và kẻ thù trong môi trường nước mặn có độ dẫn điện cao.

Khả năng thích nghi với môi trường nước ngọt

Một số loài cá đuối có khả năng thích nghi với môi trường nước ngọt nhờ một số đặc điểm sinh lý đặc biệt:

• Khả năng điều chỉnh độ thẩm thấu: Cá đuối nước ngọt có khả năng điều chỉnh độ thẩm thấu trong cơ thể để thích nghi với môi trường nước có độ mặn thấp hơn.
• Thận: Thận của cá đuối nước ngọt có khả năng lọc bỏ lượng muối dư thừa trong cơ thể.
• Mang: Mang của cá đuối nước ngọt có khả năng trao đổi khí hiệu quả trong môi trường nước ngọt có hàm lượng oxy thấp hơn nước mặn.

Nhờ những đặc điểm thích nghi độc đáo, cá đuối đã trở thành một phần quan trọng trong hệ sinh thái biển và nước ngọt trên toàn thế giới.

Tập tính sinh sản của cá đuối

Cá đuối là loài sinh sản hữu tính, trải qua quá trình thụ tinh trong. Tùy theo từng loài mà cá đuối có thể đẻ trứng hoặc đẻ con.

Cá đuối là loài sinh sản hữu tính, trải qua quá trình thụ tinh trong. Tùy theo loài mà cá đuối có thể đẻ trứng hoặc đẻ con.

Thụ tinh trong: Quá trình thụ tinh diễn ra bên trong cơ thể cá đuối cái. Cá đuối đực sử dụng cơ quan sinh dục chuyên biệt để thụ tinh cho trứng cá cái.

Đẻ trứng: Một số loài cá đuối đẻ trứng, thường là sau khi mang thai từ 4 đến 12 tháng. Trứng được bao bọc bởi một lớp vỏ cứng và được cá mẹ ấp cho đến khi nở. Cá đuối con khi ra khỏi trứng đã có đầy đủ khả năng tự kiếm ăn và tự vệ.

Đẻ con: Một số loài cá đuối khác đẻ con, số lượng con mỗi lứa có thể dao động từ 1 đến 14 con. Cá đuối con được sinh ra đã phát triển hoàn chỉnh và có thể tự bơi lội ngay lập tức.

Cá đuối con: Cá đuối con được sinh ra đã có khả năng tự lập. Chúng có thể bơi lội và kiếm ăn ngay sau khi chào đời. Tuy nhiên, cá đuối con vẫn cần được bảo vệ khỏi những kẻ săn mồi trong thời gian đầu của cuộc sống.

Giá trị về kinh tế và y học của cá đuối

Cá đuối là loài cá biển được đánh giá cao bởi giá trị kinh tế và y học mà nó mang lại.

Về mặt kinh tế

• Thịt cá đuối: Là nguồn thực phẩm thơm ngon, bổ dưỡng với hàm lượng protein cao, ít calo, giàu vitamin và khoáng chất như vitamin A, B1, B2, D, sắt, canxi, phốt pho,… Cá đuối được chế biến thành nhiều món ăn đa dạng như nướng, kho, nấu canh, gỏi,… được ưa chuộng bởi hương vị độc đáo và giá trị dinh dưỡng cao. Tại Việt Nam, cá đuối có giá dao động từ 30.000 – 80.000 đồng/kg tùy loại. Theo số liệu của Tổng cục Thủy sản, năm 2023, sản lượng khai thác cá đuối trên toàn quốc đạt khoảng 150.000 tấn, góp phần đáng kể vào ngành kinh tế thủy sản.
• Sụn cá đuối: Được biết đến như một nguyên liệu quý giá trong y học cổ truyền. Sụn cá đuối chứa nhiều collagen tự nhiên, có tác dụng hỗ trợ điều trị các bệnh về xương khớp như thoái hóa khớp, viêm khớp, giúp bôi trơn khớp, giảm đau nhức hiệu quả. Sụn cá đuối được phơi khô, bào chế thành bột hoặc viên uống, được bán với giá cao trên thị trường, dao động từ 1.000.000 – 2.000.000 đồng/kg.
• Da cá đuối: Với độ dai và hoa văn độc đáo, được sử dụng để làm đồ trang sức như ví, dây đeo, giày dép, và đồ thủ công mỹ nghệ như tranh da, móc khóa,… Các sản phẩm từ da cá đuối không chỉ mang tính thẩm mỹ cao mà còn thể hiện sự sang trọng, đẳng cấp. Giá của các sản phẩm da cá đuối phụ thuộc vào mẫu mã, kích thước và độ tinh xảo, dao động từ vài trăm nghìn đến vài triệu đồng.

Về mặt y học

Ngoài giá trị kinh tế, cá đuối còn được sử dụng trong y học cổ truyền với nhiều bài thuốc chữa bệnh như:

• Trị chứng đi tiểu buốt gắt, trắng đục, tiểu ra dưỡng chấp, “bạch trọc”: Dùng bài thuốc “Cá đuối om rau cần”: Cá đuối, rau cần, cà chua, hành lá, rau ngổ, thì là, đậu bắp, ớt, gia vị vừa đủ om ăn.
• Trị phì đại tuyến tiền liệt do thấp nhiệt: Dùng bài thuốc “Cá đuối hầm nhục thung”: Cá đuối, nhục thung dung, đương quy, bạch truật, táo đỏ, kỷ tử, gia vị vừa đủ hầm ăn.
• Trị chứng bí tiểu, viêm tiết niệu, tăng huyết áp, đàm trọc huyết ứ, chứng thấp nhiệt: Dùng bài thuốc “Cá đuối nấu canh chua”: cá đuối, me chua, cà chua, dọc mùng, rau ngổ, hành lá, gia vị vừa đủ nấu canh ăn.

Cần lưu ý rằng, việc sử dụng cá đuối để chữa bệnh cần có sự hướng dẫn của bác sĩ y học cổ truyền để đảm bảo an toàn và hiệu quả.

Hướng dẫn cách nuôi và chăm sóc cá đuối nước ngọt

Cá đuối nước ngọt, hay còn gọi là cá Sam, thu hút người chơi bởi vẻ ngoài độc đáo và tính cách hiền hòa. Tuy nhiên, để nuôi và chăm sóc tốt loài cá này đòi hỏi sự hiểu biết nhất định về đặc điểm sinh học và nhu cầu của chúng.

Bể nuôi rộng rãi, hệ thống lọc mạnh mẽ, và môi trường nước ổn định là những yếu tố then chốt. Bể tối thiểu 1000 lít cho một cá trưởng thành, hệ thống lọc thác hoặc lọc tràn kết hợp lọc vi sinh, và duy trì nhiệt độ 26-30°C, độ pH 6,5-7,5 là điều kiện lý tưởng.

Thức ăn đa dạng, bổ sung vitamin và khoáng chất giúp cá phát triển khỏe mạnh. Tôm, tép, cá nhỏ, trùn chỉ, tim bò,… là nguồn dinh dưỡng thiết yếu. Nên cho ăn 2 lần mỗi ngày và đảm bảo thức ăn tươi sống.

Thay nước 25-50% mỗi tuần, vệ sinh bể định kỳ để loại bỏ cặn bẩn. Theo dõi sức khỏe cá thường xuyên, phát hiện dấu hiệu bất thường để điều trị kịp thời.

Lưu ý: Cá đuối có gai nhọn ở đuôi, cần cẩn thận khi tiếp xúc. Nuôi riêng hoặc với cá kích thước tương đương để tránh tấn công.

Các món ngon được chế biến từ cá đuối

Cá đuối là nguyên liệu quen thuộc trong ẩm thực Việt Nam, đặc biệt phổ biến ở các khu vực ven biển. Loại cá này có giá trị dinh dưỡng cao, chứa nhiều protein, vitamin và khoáng chất tốt cho sức khỏe.

Thịt cá đuối dai ngon, không tanh, có thể chế biến thành nhiều món ăn hấp dẫn. Dưới đây là một số món ngon được ưa chuộng nhất từ cá đuối:

Lẩu cá đuối: Món lẩu cá đuối với nước dùng chua ngọt thanh thanh, quyện cùng vị ngọt tự nhiên của cá và vị cay the của ớt tạo nên hương vị khó cưỡng. Cá đuối có thể nấu lẩu măng chua, lẩu lá giang, lẩu chua cá đuối bắp chuối,… ăn kèm với bún, rau sống và các loại nước chấm chua ngọt.

Cá đuối kho tộ: Món cá đuối kho tộ với thịt cá mềm dai, thấm đẫm gia vị mặn ngọt đậm đà, quyện cùng mùi thơm nồng của sả, ớt, tiêu,… là lựa chọn hoàn hảo cho bữa cơm gia đình. Cá đuối kho tộ thường được ăn kèm với cơm nóng, canh rau và các loại dưa muối.

Cá đuối nướng: Cá đuối nướng có thể chế biến theo nhiều cách khác nhau như nướng muối ớt, nướng sa tế, nướng mỡ hành,… Mỗi cách nướng đều mang đến hương vị thơm ngon đặc trưng. Cá đuối nướng thường được ăn kèm với bánh tráng, rau sống, bún và các loại nước chấm chua ngọt.

Cá đuối chiên: Cá đuối chiên giòn là món ăn khoái khẩu của nhiều người. Thịt cá dai ngon, bên ngoài giòn rụm, bên trong mềm ngọt, chấm cùng nước mắm chua ngọt hoặc tương ớt cay cay tạo nên hương vị irresistible. Cá đuối chiên có thể ăn kèm với cơm nóng, rau sống hoặc làm món khai vị trong các bữa tiệc.

Gỏi cá đuối: Gỏi cá đuối là món ăn đặc sản của vùng đất Nam Bộ. Thịt cá đuối được thái mỏng, trộn cùng các loại rau thơm, hành tây, chuối chát,… và nước mắm chua ngọt tạo nên hương vị thanh mát, kích thích vị giác. Gỏi cá đuối thường được ăn kèm với bánh tráng, bún và các loại rau sống.

Ngoài những món ăn kể trên, cá đuối còn có thể chế biến thành nhiều món ngon khác như canh chua cá đuối, cá đuối rim me, cá đuối nấu bầu,… Mỗi món ăn đều mang đến hương vị độc đáo riêng, góp phần làm phong phú thêm nền ẩm thực Việt Nam.

Các sự thật thú vị về cá đuối có thể bạn chưa biết

• Đa dạng chủng loại: Hiện nay có hơn 600 loài cá đuối khác nhau, với kích thước và hình dạng phong phú. Loài nhỏ nhất chỉ dài vài cm, trong khi cá đuối manta khổng lồ có thể sải cánh rộng tới 9 mét.
• Khả năng ngụy trang tài tình: Nhiều loài cá đuối sở hữu khả năng ngụy trang tuyệt vời, giúp chúng hòa mình vào môi trường xung quanh để săn mồi hoặc trốn tránh kẻ thù. Một số loài có thể thay đổi màu sắc da để phù hợp với môi trường, trong khi những loài khác có hoa văn trên cơ thể giúp chúng hòa lẫn vào cát hoặc san hô.
• Kỹ năng săn mồi độc đáo: Cá đuối sử dụng nhiều phương pháp săn mồi khác nhau. Một số loài sử dụng đuôi gai nhọn để đâm con mồi, trong khi những loài khác sử dụng điện để làm tê liệt con mồi trước khi tấn công. Cá đuối manta còn được biết đến với kỹ năng “lật úp” cá mòi để dễ dàng ăn thịt.
• Khả năng giao tiếp thông minh: Cá đuối có thể giao tiếp với nhau bằng cách sử dụng ngôn ngữ cơ thể và tín hiệu điện. Chúng cũng có thể phát ra âm thanh để cảnh báo nguy hiểm hoặc thu hút bạn tình.
• Hệ thống điện cảm ứng nhạy bén: Cá đuối có một hệ thống điện cảm ứng đặc biệt nằm ở mặt dưới cơ thể, giúp chúng phát hiện con mồi ẩn mình dưới cát hoặc trong lớp trầm tích.
• Nọc độc nguy hiểm: Một số loài cá đuối, như cá đuối gai độc, có gai nhọn chứa nọc độc có thể gây đau đớn và nguy hiểm cho con người.

Tổng hợp  hình ảnh của cá đuối đẹp nhất

Thế giới của cá đuối còn vô vàn điều bí ẩn đang chờ đợi con người khám phá. Với những chia sẻ trên, hy vọng bạn đã có cái nhìn tổng quan và đầy đủ hơn về cá đuối, loài sinh vật độc đáo và đầy bí ẩn của đại dương. Hãy cùng chung tay bảo vệ môi trường biển để bảo tồn sự đa dạng sinh học và những điều kỳ diệu mà đại dương mang lại cho chúng ta.

---